Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey

Mehmet Nadir
Mehmet Nadir Bey, kızı Hediye ile birlikte.
Doğum	1856 Sakız Adası
Ölüm	13 Aralık 1927 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu (71 Yaşında)
Milliyet	Türk
Vatandaşlık	Osmanlı İmparatorluğu
Din	İslam
Kariyeri
Dalı	Matematik
Etkiledikleri	Salih Zeki

Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey (1856, Sakız Adası – 13 Aralık 1927 İstanbul ), Türk matematikçi, eğitimci, çevirmen.

Osmanlı matematik tarihinin son evrelerinde yetişen önemli bir matematikçidir. Sayılar teorisinde başarılı çalışma ve yayınları; Diophant denklemleri hakkında yayımlanmış orijinal çözümleri vardır; araştırmaları yurtdışındaki dergilerde yayımlanan ilk Türk matematikçi kabul edilir.^[1] Türk bilim hayatına önemli katkıları bulunan Salih Zeki'yi keşfedip yetiştiren kişidir. İstanbul Lisesi'nin temelini oluşturan Numune-i Terakki Mektebi’nin kurucusudur. Türkiye’nin ilk öğrenci ve okul dergisi olan bu yayında hem imtiyaz sahipliği yapmış hem de “Matematik Öğretmenlerine Kılavuz” başlığı altında seri makaleler yazmıştır. Aynı zamanda bu derginin her sayısında cebir, geometri ve aritmetikle ilgili problemler vererek bunları doğru cevaplayan okuyuculara dergi aboneliği mükâfatı vadederek matematiğin toplumda sevilme ve yayılma oranına katkılar sağlamıştır.^[2] Aşiret Mektebi müdürlüğününe devam ettiği sıralarda, Fransa'da yayınlanan ünlü matematik dergisi L'Intermédiaire des Mathématiciens ile yazışmış; Halep maarif müdürü olarak bulunduğu Suriye’den, 1907 ve 1908 senelerinde bu dergiye problemler ve çözümler göndermiştir.^[3] Darülfünûn’da çalışırken matematikle ilgili birçok makale kaleme almıştır. Bu makalelerden birinde kendi keşfi/tespiti olan genel bölünebilme kuralı (Kabiliyyet-i Taksim Hakkında Kaide-i Umumiye)’ndan bahsetmektedir.^[4] Lise son sınıflarda, cebir dersinden sonra okutulmak üzere, 7 bölümden oluşan ve en önemli eseri sayılan Hesâb-ı Nazarî adlı bir matematik kitabı kaleme almıştır.^[5] Bu eserde yazar en orijinal çalışması sayılan, daha önce Dârülfünûn Fen Fakültesi Mecmuası’nın altıncı sayısında yayımladığı “Kābiliyyet-i Taksîm Hakkında Kāide-i Umûmiyye” adlı makalesinde yer alan, kendi tespit ettiği bölünebilme genel kuralını vermekteydi.^[6][7][8]

Âfâk, Güneş, Hâver, Kevkeb, Envâr-ı Zekâ, Numûne-i Terakki, Mir’at-i Âlem gibi dergilerde ve Tercüman-ı Hakikat, Sabah, Tarîk ve Vakit gazetelerinde edebî veya bilimsel yazılar yayınlamıştır.^[2] Shakespeare'ın Kış Masalı, Soneler, Romeo ve Juliet, Venüs ile Adonis eserleri üzerine muhtelif tercüme faaliyetleri gerçekleştirmiştir^[9] ve 1881'de yaptığı Hamlet'in tercümesi ile eseri Türkçeye kazandıran ilk kişidir, birinci ve ikinci perdelerinin başından seçilen üç pasajlık metinleri tercüme etmiştir. Fakat yaptığı bu çeviride II. Abdülhamid'in yasağı sebebiyle Hamlet’in kralı öldürdüğü sahne yer almamıştır.^[10] Bunun yanında Molière, Fenelon, Lamartine, Robert Greene, François V. Hugo ve muhtelif makaleler başlıca olmak üzere, pek çok Avrupalı yazarı tercüme ederek Tanzimat sonrası Osmanlı-Türk kültür hayatını beslemiştir.^{[11][8][9][2]}

Nadir, Kurucusu olduğu mektepte modern eğitim sistemlerini ve çağdaş öğretim yöntemlerini uygulamış; kendisi gibi aydın öğretmenlerden oluşan seçkin bir öğretim kadrosu kurmuştur. Bu seçkin öğretim kadrosu okula ilgiyi artırmış; Dönemin diğer özel okulları tatil dönemlerinde öğretmenlere aylık vermezken, öğretmenlerine tatillerde de maaş vererek onları ödüllendirmiş ve motive etmiştir.^[12] 148 Nadir, aydın ve bilgili birisi olduğu için zengin ve aristokrat ailelerden çoğunun çocuklarını (Şeyhülislâm Cemaleddin Efendi’nin oğlu Muhtar Bey gibi) Numûne-i Terakki Mektebi’ne çekebilmiş hatta pek yüksek aristokrat aile çocuklarına ayrı bir teneffüs ve istirahat yerleri ayırtmak suretiyle de okuluna farklı bir rağbet kazandırmıştır.^[13] Her akşam ders çıkışında öğrencilerle ayak divanı yapıp onlara evâmir (emirler) adındaki defteri okurdu.^[13][12] Numûne-i Terakki'de önceleri ilk ve orta kısımlar varken daha sonra kız ve lise kısımları da açılmıştır. Böylece Türkiye’de ilk özel lise Mehmed Nadir tarafından açılmıştır.^[14] Hatta Nadir Bey, kız öğrencilerinin okula rahatça gidip gelmesi için -servis mahiyetinde- bir çift zarif omnibüs arabası inşa ettirmiştir.^[15] 1890 yılında Edirne’de Numûne-i Terakki Mektebi’nin bir şubesi açılmış, daha ilk senesinde 100'den fazla öğrenci bu şubede öğrenim görmeye başlamıştır. İstanbul’daki merkez şubede olduğu gibi burada da modern ve uygulamalı eğitim çalışmaları yürütülmüştür. Sözgelimi, okuldaki bazı derslerde verilen teorik bilgilerin pratik uygulamaları için yine Edirne’de bir “numûne çiftliği” açılmış ve burada ekim-dikim başta olmak üzere birçok uygulama gerçekleştirilmiştir.^[16][12]

Pedagojik teoriler üzerine muhtelif yazılar kaleme almıştır: Türkiye’nin ilk öğrenci/okul mecmuası olan Numûne-i Terakki dergisinde “Matematik Öğretmenlerine Kılavuz” başlığı altında seri makaleler yazmıştır (1887-1888). Sabah gazetesinde 15 Haziran-26 Temmuz 1895 tarihleri arasında “Terbiye ve Ta‘lîm-i Etfâl”; 28 Temmuz-29 Ağustos 1895 tarihleri arasında da “Kızıma Malûmat” başlığıyla toplam yirmi iki adet yazı yayımlamıştır.^[17] Nadir’in Terbiye ve Ta‘lîm-i Etfâl başlığında kaleme aldığı yazılarda ağırlıklı olarak “pedagoji biliminin ortaya çıkış şartları, eğitim öğretim kavramları, ahlâk eğitimi-fikrî eğitim, kızların eğitimi, öğretim yöntemleri gibi konuları ele almıştır. Dizinin son yazılarında ise öğretmenlik mesleğine yeni başlamış genç hocaları eğitici, geliştirici mektuplar yer almaktadır. Kızıma Malûmat başlığında ise; fizik, astronomi, kimya, matematik ve sanayi gibi bilimleri ele almıştır. Tercüman-ı Hakikat gazetesinde, “Ta’lîm ve Terbiye-i Etfâl yahud Usûl-i Tedrîs” başlığı altında kaleme aldığı makalede eğitim ve öğretim yöntemleri ile ilgili bilgiler vermiştir.^[18] Yine bu gazetede, ünlü pedagog Pestalozzi'nin hayatı, mesleği ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir ^[19][20]

Yaşamı

1856 yılında Sakız adasında fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Bir gemi kaptanı tarafından koruma altına alınarak İstanbul'da yetiştirildi. İlk ve orta öğrenimini Bursa'da askeri okulda yaptıktan sonra öğrenimine İstanbul'daki Kuleli İdadisi'nde ve ardından Mekteb-I Bahriye'de devam etti. Fransızca ve İngilizce öğrendi. Öğrenimini denizci kurmay üsteğmen olarak tamamladı.

Mezuniyetinin ardından 3 ay bir gemide mühendis olarak çalıştıktan sonra Divanhane Bahriye Meclis Başkanlığı'nda sekreter olarak görevlendirildi. Heybeliada'daki Deniz Harp Okulu matematik öğretmeni Eşref Bey'in talebi ile bu okulda öğretmen yardımcılığına atandı. Bir sure sonra Darüşşafaka’da da ders vermekle görevlendirilen Mehmet Nadir Bey, bu okulda ileride ünlü bir matematikçi olacak Salih Zeki'nin öğretmeni oldu ve ona çok emek verdi.^[21]

İki sene sonra her iki okuldan da istifa eden Mehmet Nadir Bey'in hayatının bundan sonraki iki yıllık dönemine (1879-1880) ne yaptığına ilişkin kesin bilgi yoktur. Matematik eğitimi almak üzere dostu Hüseyin Avni ile Londra'ya gittiği; daha sonra birlikte Kıbrıs'ta gazete çıkardıkları ve yakalanıp hapsedildikleri; askerlikten ihraç edildikleri sanılmaktadır.^[21]

Hapisteyken çeviriler yaptığı düşünülen Mehmet Niyazi Bey, 1881-1882 yıllarında Victor Hugo'dan ve Shakespeare'den çeviriler yayımladı. Hamlet'i Türkçeye çeviren ilk kişi oldu.^[21]

1882 yılında Selânikli Abdi Kamil Bey ile birlikte Şems-ül-maarif Mektebi'ni kurdu; bu okulda öğrencileri sıralara oturtmak; sınıfa çarpım tablosu, harita asmak gibi yenilikler denedi. Bu okulda iki senelik deneyimden sonra Süleymaniye'de bir özel okul kurdu. Bugünkü İstanbul Lisesi'nin temelini oluşturan bu okulun adı Numune-i Terakki Mektebi'dir. Başlangıçta ilk ve orta bölümden oluşan ve erkek öğrencilere hizmet veren okula kızlar bölümü ve lise bölümünü de ekledi. Edirne'de ikinci bir şube açtı (bu şube 2 sene içinde kapanmıştır).^[21] İstanbul'daki aristokrat ailelerin çcouklarını gönderdikleri okulda öğrenci sayısı 5-6 yıl içinde 600'ü bulmuştu.^[21] Mehmet Nadir, bu okuldan çok yüksek bir gelir elde etti; lüks bir yaşam sürdü. Okul idaresi ile ilgilenmez oldu ve zamanla okulun eski başarısı ortadan kalktı.

İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişki içinde olan Mehmet Nadir, padişah II. Abdülhamit'e karşı girişilen bir darbe hazırlığında ile ilgili olarak sorgulandı. Planı hazırlayanların bir kısmının Numune-i Terakki Mektebi öğretmeni olduğu ve Mehmet Nadir'in plandan haberi olduğu öğrenildi.^[22] Mehmet Nadir, ele başlarının adlarını vermek durumunda kaldı.^[23] Ondan alınan isimlerin sorgulanması sonucu 300 kişi tutuklanmış;yakın arkadaşı Hüseyin Avni Bey dahil birçok kişi sürgüne gönderilmiş; cemiyetin İstanbul şubesi çökmüş ve merkez Cenevre'ye taşınmıştır.^[21] 1897'de darbe önlendikten sonra okulu hazineye devredildi ve kendisi okul yönetiminden alınıp saraya bağlı Aşiret Mektebi'ne (Arap aşiretlerinin 12-16 yaş arasındaki çocuklarına eğitim veren kurum) müdür olarak atandı.

Mehmet Nadir Bey, Aşiret Mektebi müdürü olarak görev yaptığı beş yılık dönemde matematik araştırmaları ile meşgul oldu ve “L'Intermediaire der Mathematiciens' ” dergisinde ilk yazıları yayımlanmaya başladı. Özellikle Diofant Denkleminin çözümü ile ilgilendi.

1902 yılında Cemiyet-i Rüsumiye’ye (Vergi Dairesi) atanan Mehmet Nadir, müdürlükten ayrıldıktan sonra Aşiret Mektebi öğrencilerinin çıkardığı bir isyanı desteklemesi sebep gösterilerek 1903'te İstanbul dışına sürüldü; eğitim müdürü olarak Halep'e atandı.^[21]

1908 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti yönetimi ele geçirdiğinde ise Halep'teki görevinden azledildi. 1897'deki ad verme olayı sebep gösterilerek Fizan'a sürülmek istendi. Ancak eski İttihatçı bir dostunun müdahalesi ile Fizan sürgününden vazgeçilerek Trablusgarp'a gönderildi.

1911 yılında Trablusgarp İtalyan işgaline uğrayınca İstanbul'a dönen Mehmet Nadir Bey, Edirne'ye atandı. 1912’de Edirne’nin Bulgar işgaline uğraması üzerine tekrar İstanbul'a döndü.

İstanbul'da kendisine memur olarak bir görev verilmeyince uzun süre yokluk içinde yaşadı. Bir süre Darüşşafaka'da hesap dersleri verdi. 1915'te Darülfünun'da yüksek hesap dersleri hocası olarak tayin edildi. Öğrencisi Salih Zeki, Darülfünun rektörü olunca "Nazariye-i adad" (Sayılar Teorisi) kürsüsünü kurdu ve Mehmet Nadir Bey bu kürsünün başına getirildi. Hayatının sonuna kadar bu kürsünün başına kalan Mehmet Nadir Bey, Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuası 'nda on iki makale yazdı ve lise son sınıf öğrencileri için yazdığı "Hesabı-ı Nazariye" kitabını 1926'da çoğaltırdı. Eserde, kendisine ait “bölünebilme genel kuralı” da yer almaktadır.^[23] 13 Aralık 1927'de Bebek'teki evinde hayatını kaybetti.^[22]

Hayatı ve çalışmaları 1997'de Erdal İnönü tarafından “Mehmet Nadir Bir Eğitim ve Bilim Öncüsü” adıyla kitaplaştırılmıştır.

Bir denklem

Mehmet Nadir Bey'in önemli bir Fransız matematik dergisi olan I’Intermediaire des Mathematiciens dergisine gönderdiği bir çözüm Erdal İnönü'nün yazdığı kitapta gösterilmiştir.^[24] Buna göre;

${\displaystyle x^{2}+y^{2}-z^{2}=u^{5}}$

denkleminin tam sayılı çözümü

${\displaystyle x=b\cdot (a^{2}+b^{2})\cdot (a^{2}-b^{2})}$

${\displaystyle y={\frac {1}{2}}\cdot ((a^{2}-1)\cdot (a^{2}+b^{2})^{2}-4\cdot b^{2})}$

${\displaystyle z={\frac {1}{2}}\cdot ((a^{2}+1)\cdot (a^{2}+b^{2})^{2}+4\cdot b^{2})}$

${\displaystyle u=a^{2}+b^{2}}$

Burada b pozitif tam sayı ve a pozitif tek tam sayıdır

Kaynakça