Kalendarium historii Żor

Ten artykuł od 2011-10 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Czasy premiejskie

Na początku 2 tysiaclecia naszej ery ziemie dzisiejszych Żor zamieszkiwało lechickie plemię Golęszyców. Na terenie dzisiejszych Żor istniała wieś (w XIII w. będąca wsią rycerską).

Niepodległe Księstwo raciborskie

Miastu nadano łacińską nazwę Civitas Sari^[1]

Piastowie

księstwo opolsko-raciborskie

• W dokumencie z 1258 roku wydany przez księcia opolsko-raciborskiego Władysława w którym potwierdza rudzką fundację klasztoru cystersów, dokonano pierwszej wzmianki o wsi Żory.
• 24 lutego 1272 książę Władysław zawiera umowę zamiany nieruchomości z rycerzem o imieniu Chwalisz. Na podstawie tej umowy wieś rycerska Żory przechodzi na rzecz księcia, natomiast rycerz Chwalisz otrzymuje wieś Ściernia. Żory zostały ulokowane na szlaku handlowym Wrocław – Świdnica – Głubczyce – Racibórz – Oświęcim – Kraków – Lwów – Kijów oraz Praga – Opawa – Racibórz – Oświęcim – Kraków – Lwów – Kijów^[2]. Stąd miasto posiadało dwie bramy, tj. bramę krakowską oraz bramę cieszyńską. Miastu nadano owalny kształt 450x300m. Na jego środku zlokalizowano rynek w kształcie prostokąta o wymiarach 100x75m.
• 25 lutego 1272 Żory zostały ulokowane jako miasto na prawie magdeburskim. Lokacji dokonał książę Władysław. Ufundował on mury miejskie oraz murowany kościół. Fortyfikacja miasta była kontynuowana za rządów Przemysława raciborskiego i wnuka Leszka raciborskiego.

 Osobny artykuł: Księstwo opolsko-raciborskie.

księstwo raciborskie

• W 1284, po śmierci księcia Władysława, księstwo zostało podzielone pomiędzy jego synów. Żory przypadły w udziale jako braciom niedzielnym Mieszkowi oraz Przemysławowi. W 1290 nastąpił podział księstwa na dwa, tj. cieszyńskie i raciborskie. Żory weszły w skład księstwa raciborskiego nad którym rządy objął Przemysław.
• W 1292 książę raciborski Przemysław składa hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II.

 Osobny artykuł: Księstwo raciborskie.

Lenno czeskie

Piastowie

• 19 lutego 1327 roku w Opawie książę Leszek raciborski, obok innych książąt górnośląskich, złożył hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburskiemu.
• 24 sierpnia 1335 roku w Trenczynie na Słowacji w obecności króla Węgier Karola Roberta pełnomocnicy króla Kazimierza III Wielkiego zawarli układ z królem Czech Janem Luksemburskim i jego synem Karolem, na mocy z którego królowie Czech zrzekali się praw do Królestwa Polskiego z wyłączeniem większości księstw śląskich, w tym księstwa raciborskiego, którym władał m.in. Leszek raciborski. Formalnie układ ten zatwierdzony został w 1339.
• 19 listopada 1335 roku na zjeździe w Wyszehradzie królowie Jan Luksemburski i Kazimierz III Wielki ratyfikowali układ z Trenczyna.
• W 1336 umiera ostatni piastowski książę raciborski Leszek.

Przemyślidzi

• W 1336 księstwo raciborskie przechodzi w ręce czeskich Przemyślidów; pierwszym władcą z tej dynastii zostaje książę opawski Mikołaj II, żonaty z córką Przemysława raciborskiego Anną.

Księstwo raciborsko-opawskie

• W 1337 Jan Luksemburski scala ziemie księstwa raciborskiego i księstwa opawskiego; powstaje nowa jednostka administracyjna - Księstwo raciborsko-opawskie.

 Osobny artykuł: Księstwo raciborsko-opawskie.

• W roku 1345 Żory były oblegane przez wojska Kazimierza III Wielkiego w czasie wojny polsko-czeskiej.

 Osobny artykuł: Oblężenie Żor (1345).

Księstwo raciborsko-karniowskie

• W 1377 następuje rozpad Księstwa Raciborsko-Opawskiego na księstwo raciborsko-karniowskie, księstwo opawskie oraz księstwo głubczyckie. Żory objął książę raciborsko-karniowski Jan I Raciborski.

 Osobny artykuł: Księstwo raciborsko-karniowskie.

• W latach 1378-1382 Żory wraz z częścią księstwa raciborskiego jako zastaw znajdowały się we władaniu księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka,
• W roku 1384 Żory:
  • Władysław Opolczyk w dokumencie z 1384 występuje jako właściciel Żor.^[3]
  • przystąpiły do Związku Śląskiego 22 miast śląskich i ziemi wieluńskiej, którego celem było zapewnienie bezpieczeństwa szlaków handlowych. Związek ten powstał z inicjatywy księcia Przemysława I Noszaka. Dla realizacji tego celu otrzymały przywilej karania przestępców mieczem.
• 7 listopada 1407 podpisano w Żorach pokój, który kończył konflikt pomiędzy księciem cieszyńskim Przemysławem Noszakiem a księciem opawskim Janem II Żelaznym. Kulminacyjnym punktem tego konfliktu było zamordowanie w 1406 najstarszego syna Przemysława Noszaka, Przemysława Oświęcimskiego Młodszego, który powracał z Gliwic do Cieszyna i w okolicach Rybnika został napadnięty przez Marcina Czecha, działającego z polecenia Jana II Żelaznego.
• W kwietniu 1433 roku Żory były oblegane przez wojska husyckie.

 Osobny artykuł: Bitwa żorska (1433).

Księstwo karniowskie

W 1437 w wyniku podziału schedy po Janie Żelaznym pomiędzy jego synów: Wacława Raciborskiego oraz Mikołaja Karniowskiego. Żory weszły w skład ziem księstwa Mikołaja wraz z Karniowem, Bruntálem, Pszczyną, Rybnikiem oraz Wodzisławiem.

 Osobny artykuł: Księstwo karniowskie.

Księstwo rybnicko-żorsko-pszczyńskie

W latach 1456-1473 w wyniku podziału pomiędzy synami księcia Mikołaja V Karniowskiego (tj. Janem IV Karniowskim a Wacławem III Prostaczkiem) Wacław III został księciem na Rybniku, Pszczynie i Żorach. Książę za siedzibę obrał sobie zamek w Rybniku.

Wojna o sukcesję korony czeskiej po Jerzym z Podiebradów

• W 1473 król węgierski Maciej Korwin najeżdża Śląsk, podczas którego bezskutecznie przez 3 miesiące oblega Żory. 6 czerwca zawarty został pokój ziemski na mocy którego posiadaczem Żor został kasztelan krakowski i kanclerz wielki koronny Jakub Dembiński, który był jednym z gwarantów rozejmu.

 Osobny artykuł: Bitwa żorska (1473).

• W 1478 Jakub z Dębna odsprzedaje Żory Janowi V Raciborskiemu.
• 23 czerwca 1478 w więzieniu w Kłodzku umiera Wacław III Rybnicki

Podiebradowie

• Po śmierci księcia Wacława III, król Władysław II Jagiellończyk nadaje Żory wraz z przynależnościami Henrykowi z Podiebradów, najstarszemu spośród synów króla Jerzego z Podiebradów, prawa do księstwa rybnicko–żorsko–pszczyńskiego. Wraz ze śmiercią Wacława III nastąpił realny koniec tego księstwa.
• 14 lipca 1478 roku książę Wiktoryn z Podiebradów uzyskał tytuł prawny do księstwa rybnicko–żorsko–pszczyńskiego, którym od 1474 roku z łaski Macieja Korwina, rządził chociaż ani Rybnik, ani Żory do niego nie należały.
• 21 czerwca 1479 roku w Ołomuńcu Władysław II Jagiellończyk podpisuje z Maciejem Korwinem pokój, na mocy którego Maciej Korwin uzyskuje prawa od Śląska i Moraw.

Księstwo raciborskie (Przemyślidzi)

• 1493 – księstwo trafia w ręce księcia Walentyna raciborskiego.
• 1517 – formalny rozpad księstwa. Pszczyna zostaje Pszczyńskim Wolnym Państwem Stanowym, którego władca podlegał bezpośrednio władzy cesarskiej.

Księstwo opolsko-raciborskie

Piastowie

• 13 listopada 1521 umiera ostatni przedstawiciel dynastii Przemyślidów - Walentyn raciborski - schedę po nim otrzymuje Jan II Dobry. Rybnik i Żory zostają inkorporowane do księstwa opolsko-raciborskiego.

 Osobny artykuł: Księstwo opolsko-raciborskie.

• 29 sierpnia 1526 w bitwie pod Mohaczem ginie król Czech i Węgier Ludwik II Jagiellończyk. Po jego śmierci władzę w Czechach i na Węgrzech, zgodnie z układem z 1515 r., objął Ferdynand I Habsburg - mąż Anny Jagiellonki, siostry Ludwika.
• W 1532 umiera ostatni przedstawiciel dynastii Piastów opolsko-raciborskich – Jan II Dobry.

Hohenzollernowie

• W roku 1532 po śmierci Jana II Dobrego księstwo opolsko-raciborskie dostało się w całości w ręce Jerzego Hohenzollerna.
• Hohenzolernowie władali księstwem do 1552. Król rzymsko-niemiecki Ferdynand I Habsburg odebrał Jerzemu Fryderykowi księstwo opolsko-raciborskie.

Pod bezpośrednim panowaniem rodu Habsburgów

• Od 1552 r. księstwem opolsko-raciborskim włada Ferdynand I przez wyznaczonego starostę.
• W roku 1552 wielki pożar trawi połowę miasta położoną pomiędzy rynkiem a Bramą Krakowską.
• W roku 1555 Żory zdziesiątkowała epidemia dżumy.
• W roku 1569 luteranie przejęli świątynię murowaną.
• W roku 1627 podczas wojny trzydziestoletniej protestanckie wojska pod dowództwem Petera Ernesta von Mansfeld zajmują Żory. Następnie katolickie wojska Albrechta Wallensteina zdobywają i rabują miasto.
• W dniu 5 marca 1629 roku na mocy edyktu restytucyjnego króla Czech i Węgier oraz cesarza Ferdynanda II Habsburga, dokonano katolikom zwrotu części dóbr zsekularyzowanych po roku 1552. Na mocy tego edyktu świątynia murowana powraca do wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego.
• 3 maja 1645 na mocy układu warszawskiego pomiędzy królem Władysławem IV a cesarzem Ferdynandem III Wazowie nabyli tytułem zastawu ziemie księstwa opolsko-raciborskiego. Zgodnie z tym układem zastaw, o ile wcześniej nie zostałby wykupiony, wygasłby po upływie 50 lat od dnia zawarcia, chyba żeby wcześniej wygasła linia polskich Wazów. Ostatecznie został on wykupiony w 1666 r. Niemniej Żory w latach 1645–1666 rządzone były przez Wazów^[4].
• 17 maja 1661 roku miasto nawiedza wielki pożar, w którym spłonął drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
• 11 maja 1702 roku drewniana zabudowa miasta doszczętnie płonie w wielkim pożarze. Dla zapobieżenia następnym pożarom mieszkańcy złożyli bogu votum, iż będą go corocznie tego dnia błagać o ochronę od ognia. Dzisiaj dzień ten znany jest jako „Święto Ogniowe”.

Prusy

16 grudnia 1740 wybucha I wojna śląska. 11 czerwca 1742 roku zostaje podpisany pokój we Wrocławiu pomiędzy apostolską królową Węgier, królową Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii i Ilirii, arcyksiężną Austrii, księżną Salzburga, Styrii, Karyntii, Krainy i Bukowiny, wielką księżną Siedmiogrodu, margrabiną Moraw, księżną Górnego i Dolnego Śląska, Modeny, Frulii, Raguzy i Zadaru, hrabiną Habsburga i Tyrolu, Kyburga, Gorycji i Gradiszki, etc. Marią Teresą Habsburg a elektorem Brandenburgii i królem w Prusach Fryderykiem II Wielkim Hohenzollernem. Pokój ten zakończył I wojnę śląską. Na jego mocy miasto przechodzi pod panowanie pruskie. Miasto przybiera nazwę Sohrau. Administracyjnie przynależało do powiatu rybnickiego w rejencji opolskiej w prowincji śląskiej. Podlegało inspekcji podatkowej w Prudniku^[5].

• W roku 1807 kolejny wielki pożar w którego ofiarą poda m.in. średniowieczny drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Po tym zdarzeniu zdecydowano, by miasto odbudowywać już wyłącznie w formie murowanej. Od tej pory rozpoczęto powolną rozbiórkę murów obronnych, gdyż stanowiły tanie źródło surowca budowlanego.
• W roku 1818 Żory weszły w skład nowo utworzonego powiatu rybnickiego.
• W roku 1830 uruchomiono w Żorach hutę „Waleska”.
• W roku 1835 uroczyście otwarto synagogę przy ulicy Kościuszki 3.
• W roku 1842 uruchomiono w Żorach Odlewnię Żeliwa huta „Pawła”.
• W roku 1842 wybudowano młyn parowy, należący do rodziny Sternów, w której w 17 lutego 1888 roku urodził się Otto Stern, laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki z 1943.
• W latach 1843 – 1844 miasto dotknęła epidemia tyfusu - 1/3 mieszkańców wymarła.
• 25 maja 1847 Żory nawiedziła wielka powódź.
• W roku 1851:
  • odradza się żorska parafia luterańska,
  • miasto uzyskuje utwardzone drogi do Orzesza, Rybnika oraz Pszczyny.
• 22 października 1854 ks. superintendent (biskup) Kern z Kluczborka poświęca nowy kościół ewangelicki.
• W roku 1871 Karol Miarka otwiera w Żorach Kasyno Katolickie mające na celu działalność kulturalno-oświatową.
• W roku 1878 otwarto w Żorach oddział Spółdzielni Spożywców Prawdziwych Wiarusów.
• W roku 1884 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Orzeszem.
• W roku 1888 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Gliwicami.
• W roku 1913 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Wodzisławiem przez Pawłowice i Jastrzębie.
• 20 marca 1921, po dwóch powstaniach śląskich przeprowadzono na Górnym Śląsku plebiscyt, mający rozstrzygnąć o przynależności państwowej tego terytorium pomiędzy Polską a Niemcami. Prawie 70% mieszkańców Żor zagłosowało za pozostaniem w Niemczech i także końcowy wynik plebiscytu był na korzyść Rzeszy, na co odpowiedzią był wybuch III powstania śląskiego. W tym ostatnim powstaniu po stronie polskiej walczył XIII Żorski Pułk Piechoty Wojsk Powstańczych^[6][7].

II Rzeczpospolita

Miasto przybiera nazwę Żory

• 4 lipca 1922 roku decyzją komisji Ligi Narodów miasto Żory zostało przejęte przez administrację polską i weszło w skład Rzeczypospolitej Polskiej jako część województwa śląskiego.
• 4 lipca 1922 gen. Stanisław Szeptycki na czele żołnierzy Wojska Polskiego.
• W roku 1922 w mieście gości Naczelnik Państwa Józef Piłsudski.
• W latach 1922–1939 w Żorach stacjonował II dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej.
• W roku 1925 uruchomiono komunikację autobusową z Rybnikiem.
• 25 marca 1931 zostaje poświęcona nowa świątynia ewangelicka pod wezwaniem Zbawiciela
• W roku 1936 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Rybnikiem.
• W roku 1936 Żory uzyskały połączenie kolejowe z Pszczyną.
• 1 września 1939 armia niemiecka zajmuje Żory

 Osobny artykuł: Bój o Żory.

III Rzesza

Władze niemieckie przywracają miastu nazwę Sohrau (niemiecka nazwa używana do 1922).

• 8 października 1939 roku dekretem Adolfa Hitlera obszar Górnego Śląska, w tym Żory, został wcielony do III Rzeszy.
• Żorski ruch oporu w latach 1939 - 1945:

1. Tajna Organizacja Narodowa Jerzego Kałko - w 1942 została ona zdekonspirowana a Jerzy Kałko trafił do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu;
2. kompania AK.

• 4 marca 1941 - wprowadzenie Volkslisty.
• 27 sierpnia 1942 utworzono w Żorach Polenlager nr 95.
• 19 i 20 stycznia 1945 przez Żory pieszo ewakuowano więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (tzw. marsz śmierci). Odbywał się on na 63-km trasie Oświęcim - Wodzisław Śląski. Na terenie miasta zastrzelono 47 osób.
• W dniach 27 stycznia do 24 marca 1945 radziecka 38 Armia pod dowództwem gen. Kiriłła Moskalenki, wspomagana przez 1 Czechosłowacką Samodzielną Brygadą Pancerną pod dowództwem ppłk Vladimira Janko, stoczyła zwycięską bitwę z 59. Korpusem Armijnym Wehrmachtu oraz 11. Korpusem Waffen-SS wspomaganymi przez węgierski 5. Korpus Armijny (Węgry). Na skutek walk 80% zabudowy miasta zostało doszczętnie zburzone.

 Osobny artykuł: Bitwa żorska (1945).

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Miasto przybiera nazwę Żory

• Żory zaczęły się powoli dźwigać ze zgliszcz i stopniowo coraz bardziej zaludniać, stając się typową sypialnią dla górników pracujących w okolicznych kopalniach.
• W roku 1969 Żory zdobywają I laur w ogólnopolskim konkursie „Mistrza Gospodarności”.
• W latach 70. i 1. poł. 80. XX w. następuje gwałtowny rozwój miasta związany z polską akcją osadniczą oraz budową mieszkań w technologii tzw. „wielkiej płyty”.
• 15 marca 1988 r. podjęła służbę operacyjną w mieście Zawodowa Straż Pożarna.
• 23 maja 1988 r. – uroczyste otwarcie strażnicy ZSP Żory.
• 1 stycznia 1989 r. utworzono Komendę Rejonową Straży Pożarnej w Żorach.

III Rzeczpospolita

• 1 stycznia 1999 roku Żory stały się miastem na prawach powiatu grodzkiego.
• 29 listopada 2007 Zygmunt Łukaszczyk, który był Prezydentem Miasta Żory w latach 1992-1998 został Wojewodą Śląskim.

Przypisy